Bibliotheken zijn erover vol geschreven, de meest lucide denkers van de planeet hebben zich erover gebogen: het filosofische vraagstuk van de Vrije Wil. Ook mij fascineert het vraagstuk al decennia. Fascinatie is eigenlijk een veel te slap woord; ik lag er van wakker, ik raakte er psychologisch en sociaal ontregeld van. Stel nou toch eens dt ik helemaal niets kán kiezen; dat álles wat ik doe al bepaald is (door natuurwetten of door god, whatever). Wat betekent het woord ‘ik’ dan nog? Bestá ik dan eigenlijk wel? Gevolg: ernstige identiteitscrisis en gesprekken met psychotherapeuten (hielp niet) en mijn spiritual teacher (hielp wél).
Laat ik beginnen met de constatering dat een goed deel van die fascinatie niet zozeer het vraagstuk zélf betreft als wel de beweringen van wetenschappers en filosofen, die me vaak onbegrijpelijk naïef voorkomen. Ik verzeker u: dat is een buitengewoon vervelende ervaring. Ik neem niet aan dat ik echt veel slimmer ben dan al die geleerde dames en heren, die er bovendien voor doorgeleerd hebben, en dus moet ik wel concluderen dat ik er niks van snap.
Ik vind dat onuitstaanbaar.
Voor bijna alle andere vragen zou ik mijn onbegrip geen punt vinden, maar dit vraagstuk gaat me echt aan het hart. Én het hoofd.
De Vrije Wil bestaat niet
Dit kopje vervat niet mijn mening; het is de titel van een boek van Victor Lamme, met 450.000 verkochte exemplaren een bestseller. Als ik de titel niet al te letterlijk neem ben ik het er helemaal mee eens, alleen zou ik mijn argumenten eerder zoeken in de enorme stappen die reclame & marketing de afgelopen decennia maakten, in combinatie met ontwikkelingen in de IT en social media. Ik vrees echter dat Lamme zijn titel wél heel letterlijk bedoelt. Net als Dr. Swaab e.v.a. toont hij aan dat wij niet ‘kiezen’ maar ‘bestuurd worden’ door een plethora aan externe triggers, hormonen en andere stofjes in ons lichaam. Ik moet zeggen dat ik het een zéér interessant boek vond. Maar wat het nou van doen heeft met het vraagstuk van de Vrije Wil is me tot op de laatste bladzijde onduidelijk gebleven.
Misschien komt dat door mijn opvatting van het probleem zoals ik die in de eerste regels van dit stukje omschreef: mijn Vrije Wil is niet iets dat ‘ik’ kan ‘bezitten’; het is de essentie van mijn ‘ik-gevoel’. Kan ik nog veel meer over doorlullen maar ik wil eerst even terug naar Lamme. Hij zegt dat ik door allerlei onbewuste factoren wordt bestuurd (of tenminste ten dele). Misschien, maar so what? Is mijn ‘onbewuste’ dan niet deel van mijn ‘ik’? Natuurlijk wél; dat lijkt me een no-brainer. Maar toch leuk dat Lieke Asma dit in haar recente proefschrift nog eens goed uitlegt. (https://www.vu.nl/nl/nieuws-agenda/nieuws/2018/apr-jun/vrije-wil-is-geen-illusie.aspx)
Automatisch
Maar wacht even: Lamme zegt niet alleen dat onze beslissingen onbewust genomen worden maar ook dat ze volautomatisch verlopen, zonder keuzevrijheid. Ha, nu komen wat dichter bij de kern van de zaak. Die kernvraag kan het uitstekend stellen zónder termen als neuronen, dopamines, amphetamines, catecholamines en wat niet al. Dat zijn allemaal mechanismen, maar waar het om gaat is of wij een vrije keuze hebben dan wel volledig zijn onderworpen aan de wetten van de natuur. Lamme lijkt dit laatste te beweren, zoals trouwens vele anderen; ik neem hem maar als voorbeeld. En hij beweert ook dat dit volgt uit wetenschappelijke experimenten.
Verbazend dat wetenschappers zo vaak blijk geven van de overtuiging dat alles aan natuurwetten is gebonden, behalve zij zelf. Neem nou dat begrip experiment. Wat is een experiment? Nou, dit bijvoorbeeld: je hebt een plas benzine en dan gooi je daar een brandende lucifer in. Gevolg: boem. Als genoeg anderen het experiment herhalen en ongeveer hetzelfde zien gebeuren heb je de wetmatigheid ‘benzine + brandende lucifer = boem’.
Maar wacht even: dit zinnetje begint met ‘je hebt’ en gaat door met ‘je neemt’. Wie is die ‘je’ en vooral: heeft die ‘je’ een vrije wil? Is het gooien van die lucifer een keuze of niet? Of lag misschien de hele gang van zaken al van tevoren vast? Als dát zo is, dan is er van een ‘experiment’ geen sprake. Je kunt geen conclusies trekken over ‘oorzaak’en ‘gevolg’; er is alleen een opeenvolging van gebeurtenissen die al tevoren vast lag. Experimentele wetenschap is gebaseerd op de aanname dat wij vrij zijn om te kiezen of we die lucifer wel of niet in de benzine gooien. Uit wat er vervolgens gebeurt of juist niet gebeurt trekken we onze conclusies; daar baseren we onze natuurwetten op. Zonder vrije wil geen experimenten en dus geen (experimentele) wetenschap. Met andere woorden, Lamme toont wetenschappelijk aan dat wetenschap niet kan bestaan.
Zo komen we dus geen stap verder. Als het boek nou nog een behoorlijke kritiek op de bovenstaande simplistische argumentatie zou bevatten – maar nee. Ik ben overigens bepaald niet de eerste die constateert dat het vraagstuk van de Vrije Wil niet met wetenschappelijke middelen opgelost kan worden omdat elke bewijsvoering noodzakelijkerwijze vervalt in een cirkelredenering. (Terzijde: ik meen dat het W.F. Hermans was die ooit de draak stak met G.K. Reve omdat die in een reactie op Gerrit Krol’s bewering ‘de mens is niets anders dan een chemisch proces’ had tegengeworpen “Ik heb nog nooit een chemisch proces een gedicht zien schrijven.” Hermans maakte fijntjes duidelijk dat dit een waardeloze cirkelredenering is; immers, áls Krol gelijk had, dan was Reve al talloze malen getuige geweest van ‘een chemisch proces dat een gedicht schreef’.)
In het weekblad New Scientist was Free Will zo’n twaalf jaar geleden een hot topic en juist de meest ‘harde’ natuurwetenschappers constateerden tamelijk eensgezind “I do not think the question of Free Will can be solved with scientific means.” Roger Pennrose, die ik beschouw een van de meest lucide denkers van deze tijd, schreef een boek waarin Free Will de onderliggende rode draad is (zegt hij in het voorwoord van “De nieuwe kleren van de Keizer’) maar komt niet tot een duidelijke conclusie op grond van zijn wetenschapellijke overwegingen. Maar goed, Pennrose wist toen ook nog veel minder van dopamines, amphetamines, catecholamines en wat niet al. (Sorry – dit was sarcastisch en ik heb daar een hekel aan.)
Falcificeerbaar of analytisch
Aan Bertrand Russell ontleen ik dit voorbeeld van wat hij noemt een analytische bewering, d.i. een bewering die geen informatie bevat: “Als je teveel snoep eet wordt je misselijk.” Het is duidelijk dat dit altijd wáár is; als je niet misselijk wordt heb je kennelijk niet teveel gegeten, als je wél misselijk wordt heb je kennelijk wél teveel gegeten. De bewering zegt dus letterlijk niets.
Ik denk dat de bewering De Vrije Wil bestaat niet in dezelfde categorie van betekenisloze beweringen valt. De bewering is niet fasificeerbaar, d.w.z. er is geen experiment denkbaar waarmee je zou kunnen aantonen dat hij onwaar is. Hij valt in dezelfde categorie als het al uit de oudheid bekende idee van het solipsisme, een filosofie die constateert dat er geen enkel bewijs bestaat dat er buiten onze gedachten zoiets bestaat als een wereld of een werkelijkheid; het zou best allemaal illusie kunnen zijn. Ook deze bewering valt op geen enkele manier wetenschappelijk te weerleggen.
De Vrije Wil bestaat niet is dus m.i. een onwetenschappelijke bewering en Victor Lamme poogt wat mij betreft tevergeefs om die te staven met wetenschappelijk bewijsmateriaal.
We’ve got no choice
Gelukig zijn we niet alléén afhankelijk van wetenschap. Er is ook nog filosofie. Daar is wél plaats voor de paradox die onlangs een vriend als volgt formuleerde: “Rationeel geloof ik niet in de Vrije Wil, maar in de praktijk leef ik alsof ik er wél in geloof.”
Er er is ook nog literatuur. De mooiste en beste samenvatting van het vraagstuk van de Vrije Wil die ik ken komt van de schrijver Isaac Bashevis Singer: “We’ve got no choice; we we simply have to believe in Free Will.”
Amen.
Hans
PS: Voor geïnteresseerden is er, als gezegd, een bibliotheek aan boeken over dit onderwerp maar de meeste daarvan vind ik overbodig moeilijk en bovendien droog. Maar er zijn gelukkig meer dan genoeg uitzonderingen. Neem bijvoorbeeld de schrijfsels van de wiskundige/filosoof Raymond Smullyan. Citaat: “No, free will is not an ‘extra’; it is part and parcel of the very essence of consciousness. A conscious being without free will is simply a metaphysical absurdity.” Lees vooral ook zijn hilarische essay “Is god a Taoist?”, waarvan delen te vinden zijn op talloze plekken (bijv. http://hinessight.blogs.com/church_of_the_churchless/2017/10/is-god-a-taoist-sure-this-dialogue-about-free-will-proves-it.html). Het complete stuk vind je hier: http://www.mabelis.nl/hansblog/extern/godtaoist.asp
hm